Seminar waterstof & marktordening
Nederland staat aan het begin van een waterstofrevolutie. Bedrijven in de chemische en energiesector hebben grootschalige plannen voor waterstoffabrieken, Gasunie bouwt aan een transportnet dat de industriële clusters van waterstof zal voorzien. In politiek Den Haag wacht een miljardenpot voor ‘hoogwaardige hernieuwbare energiedragers’. De ambities zijn stevig: het kabinet stelt een capaciteit van 3-4 GW aan elektrolysecapaciteit in 2030 als doel. Daarmee kan ruim een kwart van het huidige gebruik van waterstof in de Nederlandse industrie worden verduurzaamd.
Terwijl de eerste contouren van een waterstofeconomie zich aftekenen, werkt het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) aan wet- en regelgeving. Tijdens het seminar marktordening waterstof, dat eind april plaatsvond bij advocatenkantoor Van Doorne, werd duidelijk welke stappen de wetgever wil zetten richting regulering, met als doel de waterstofmarkt op gang te helpen.
Meer duidelijkheid
De urgentie is er: 23 april 2022 gaat de geschiedenis in als de dag waarop Nederland voor het eerst meer duurzame elektriciteit opwekte dan dat er totaal werd verbruikt. Dat zal vaker gebeuren. Energieoverschotten aan elektriciteit kunnen in waterstof worden opgeslagen om op een later moment te gebruiken. Dat toekomstige energiesysteem moet nog wel gebouwd worden.
‘Wet- en regelgeving op de waterstofmarkt zal het voor investeerders aantrekkelijker maken geld te steken in grootschalige projecten’, stelt Léone Klapwijk, partner bij Van Doorne. Het juristenteam energy, industry en renewables van Van Doorne volgt de ontwikkelingen op het gebied van regulering nauwkeurig en is betrokken bij diverse grote projecten. Zo adviseerden de specialisten over het regulerend kader bij de opslag van waterstof in zoutcavernes en bij de aanleg van infrastructuur. ‘Tot dusver betekende het creatief meedenken met partijen en anticiperen op toekomstige regelgeving’, aldus Klapwijk. ‘Sinds eind vorig jaar is er meer duidelijkheid.’
Overheid als regisseur
Waterstof zal een steeds belangrijkere rol spelen in de energiemix. Het maakt niet alleen opslag van groene stroom mogelijk, ook is waterstof waardevol als energiedrager. Duurzame energie die wordt omgezet in waterstof, is makkelijk te transporteren – via leidingen, in schepen of in tankwagens. Tenslotte is waterstof een veelgebruikte grondstof voor industriële processen. Er kunnen hoge temperaturen van tussen de 800 en 1.200 graden worden gecreëerd, zónder uitstoot van CO2 (mits gebruik wordt gemaakt van groene waterstof). De toekomstige waterstofmarkt zal grofweg bestaan uit productie (via elektrolyse), opslag, (in ondergrondse zoutcavernes of bovengrondse tanks), transport (via pijpleidingen, per vrachtwagen of per schip) en consumptie (industrie, zwaar transport mogelijk en in een latere fase huishoudens).
‘Er zullen verschillende markten ontstaan’, schetst Gijs Kreeft, die als senior beleidsmedewerker van het ministerie van EZK verantwoordelijk is voor marktordening waterstof. ‘Zo zal er in de toekomst een groothandelsmarkt zijn, maar er zullen ook kleinhandelsmarkten ontstaan.’ Op de markt leeft sterk het sentiment dat de overheid een regierol moet pakken. ‘Dat komt vooral door de toenemende aandacht voor het thema leveringszekerheid. Wie kan straks garanderen dat er altijd voldoende waterstof voorhanden is? Het toekomstige energiesysteem zal immers grote schommelingen kennen in het aanbod van zonne- en windenergie, wat leidt tot meer onzekerheden.’
Lagere prijzen en innovatie
Eind 2021 legde het ministerie van EZK een eerste visie op de marktordening voor aan de Tweede Kamer. Hierin staan de uitgangspunten waarmee de overheid aangeeft welke partijen (publiek of privaat) op de markt actief mogen zijn, onder welke voorwaarden, maar ook welke rechten en plichten ze hebben naar eindafnemers. Belangrijk element in de marktordening is dat Gasunie verantwoordelijk wordt voor de ontwikkeling en het beheer van een integraal landelijk transportnet voor waterstof. Het doel is dat elke partij op ‘non-discriminatoire wijze’ toegang kan krijgen. Daarnaast stelt de marktordening dat de productie van waterstof via elektrolyse een marktactiviteit is. ‘We willen dat er concurrentie ontstaat, wat zal leiden tot lagere prijzen en innovatie.’ Volgens Kreeft zijn er genoeg marktpartijen die willen investeren. ‘Maar mocht het zo zijn dat private partijen niet snel genoeg opschalen met de productie van waterstof, dan zouden ook netwerkbedrijven elektrolyse-installaties mogen ontwikkelen. Die ruimte krijgen zij echter tijdelijk.’
De marktordening is inmiddels ook een onderwerp van gesprek in de Tweede Kamer. Ook marktpartijen konden zich er onlangs over uitspreken middels een openbare consultatie. Door verschillende politieke partijen werden moties ingediend op de marktordening. ‘Voor de zomer is duidelijk welke het zullen halen en welke niet’, aldus Kreeft.
Handel in groene waterstof
Om de handel in waterstof aan te jagen, wordt intussen hard gewerkt aan een waterstofbeurs die HyXchange gaat heten. Op deze virtuele markt zal waterstof worden verhandeld tussen aanbieders en afnemers. ‘Zo wordt de handel in waterstof goedkoper, efficiënter en toegankelijker. Ook voor kleinere spelers’, zegt Bert den Ouden, directeur van HyXchange. Den Ouden heeft er ervaring mee. In 1999 richtte hij de Nederlandse stroombeurs, de Amsterdam Power Exchange (APX) op. Vorig jaar kreeg hij van Gasunie en de vier havens de opdracht een vergelijkbare klus te klaren voor waterstof. Net als de gas- en elektriciteitsbeurs zal HyXchange gaan werken met certificering, waarmee de oorsprong van waterstof vaststaat. Is die groen, ofwel geproduceerd met duurzame energie? Of blauw (verkregen met afgevangen CO2) of grijs (verkregen met fossiele energie)? Ook een spotmarkt is een belangrijk kenmerk van de toekomstige waterstofbeurs. Hier worden overschotten en tekorten verhandeld, die de dag erna al worden geleverd. ‘De ontwikkeling van een waterstofbeurs is een andere exercitie dan de stroombeurs destijds’, vertelt Den Ouden. ‘Toen wisten we niet hoe de markt zou werken, maar we waren bekend met elektriciteit en gas. Bij waterstof is het andersom. We weten ongeveer hoe liberalisering werkt, maar hebben nog te weinig kennis over waterstof.’
Den Ouden wil niet wachten tot de waterstofmarkt volwaardig draait. ‘We bouwen in stappen een waterstofbeurs op die meegroeit met de ontwikkeling van waterstofnetwerken. We gaan met marktpartijen het spel van vraag en aanbod simuleren zodat we weten hoe de spotmarkt zal functioneren, nog voor de daadwerkelijke implementatie. Hoe is de situatie als er weinig wind en zon is? Wat doet dat met de prijs van opgeslagen waterstof?’
Certificering een must
Aanvankelijk is de waterstofbeurs bedoeld voor de nationale markt, maar uiteindelijk zal die ook internationale uitstraling krijgen. De sleutel tot een succesvolle waterstofmarkt is volgens Den Ouden certificering. ‘Als de overheid duidelijk maakt door wie en hoe dit zal worden opgepakt, zal dit leiden tot relatief goedkope financiering voor uiteenlopende projecten. Dan gaat het lopen. We hebben het eerder gezien met de beslissing om een waterstofbackbone, een waterstofnetwerk voor de industrie, te bouwen. Pas toen durfden partijen erin te stappen.’ Ook op Europees niveau is certificering een must. Maar Den Ouden constateert dat het debat over wat groen is, traag verloopt. ‘Die onzekerheid vertraagt waterstofimporten, die nu juist na de Oekraïne-energiecrisis extra hard nodig zijn om de import van Russisch gas te verminderen. Zolang een compleet certificeringssyteem – zowel op nationaal als internationaal niveau inclusief importeren – ontbreekt, ontwikkelt HyXchange eigen voorstellen voor zo’n systeem.’
Sneller, goedkoper en schoner
Dat waterstof van grote betekenis is voor het transport van duurzame energie, bewijst gasproducent Neptune Energy. Het bedrijf is samen met consortiumpartner RWE voornemens om ver op zee groene waterstof te gaan produceren met energie afkomstig van een offshore windpark. Elektrolyzers zetten de duurzame energie met zeewater om in groene waterstof die via een bestaande leiding naar land wordt getransporteerd. De waterstof wordt gemengd met uit de bodem verkregen gas. Neptune Energy bestaat sinds 1964 en wint vanaf 29 platforms gas uit de Noordzee. Het bedrijf voorziet daarmee in 8 procent van het totale gasgebruik van Nederland. Sinds 2015 onderzoekt Neptune Energy de mogelijkheden van waterstofproductie. Aanvankelijk op een klein productieplatform, vlak voor de kust van Scheveningen.
Met het project H2OpZee wil Neptune Energy aantonen dat het loont om ver op zee, nabij de windparken, waterstof te maken. ‘Groene stroom wordt omgezet in waterstof en kan worden getransporteerd door het reeds bestaande netwerk van gasleidingen in de Noordzee’, aldus Lex de Groot, directeur van Neptune Energy Netherlands. Dat levert veel voordeel op. ‘Voor het aan land brengen van groene elektriciteit moeten nieuwe kabels worden aangelegd. Dat is duur, kost veel tijd en heeft bovendien impact op de omgeving, zeker bij aanlandingen rond kwetsbare kustgebieden.’
Volgens De Groot kan de energietransitie sneller, goedkoper en schoner als bestaande gasinfrastructuur wordt hergebruikt. ‘Er ligt nogal wat op de bodem van de Noordzee. Sinds 1975 is ons land een belangrijk gasproducent op de Noordzee. Het zou een enorme opsteker zijn voor de energietransitie als blijkt dat grootschalige productie van groene waterstof op zee mogelijk is.’ Ook internationaal wordt geëxperimenteerd met waterstofproductie op zee, weet De Groot. ‘Duitsland kent bijvoorbeeld het project AquaVentus. Maar anders dan Nederland moet Duitsland een nieuwe infrastructuur aanleggen. Nederland is daarmee in het voordeel. We kunnen relatief snel netwerken aan elkaar koppelen, want de aanlanding en de connectie met onshore liggen er al.’
Niet te veel reguleren
Ook dit tweede Van Doorne-seminar over waterstof maakte inzichtelijk dat Nederland alles in huis heeft om een leidende rol te kunnen spelen als waterstofland. De Noordzee biedt een groot potentieel voor windenergie, waarmee groene waterstof kan worden opgewekt, er zijn vier havens voor import van waterstof, er ligt een goede gas-infrastructuur (die makkelijk is om te bouwen tot waterstofnetwerk) en ons land beschikt over veel specialistische kennis. Marktregulering is nodig om de waterstofmarkt naar een hoger niveau te tillen en vertrouwen te scheppen. ‘Maar laat wet- en regelgeving vooral faciliterend zijn’, was daarbij de boodschap van HyXchange-directeur Den Ouden. ‘Er moeten een transportbeheerder en een certificeringssysteem zijn. Maar leg verder niet te veel vast. We weten simpelweg nog niet alles.’ De focus ligt volgens Den Ouden te veel op ‘wie mag wat’, terwijl het belangrijker is regels op te stellen voor alle partijen. ‘Stel vooral ook regels op voor voorzieningen met een belangrijke systeemfunctie binnen het toekomstig energiesysteem. Een chemiebedrijf dat een kleine opslagterminal wil bouwen voor eigen gebruik, hoeft niet binnen een regulerend kader te vallen. Een private partij die een grote ondergrondse opslag gaat beheren die belangrijk is voor de energievoorziening, moet zich wel degelijk aan regels houden.’ Neptune Energy-directeur De Groot: ‘Reguleer niet alles dicht, laat de spelers snel het spel spelen volgens een paar basisregels.’ Als initiatiefnemer van een waterstoffabriek op zee ziet hij niet direct een rol voor netwerkbedrijven bij transport van waterstof van zee naar land. ‘Met het bestaande gasnetwerk dat hergebruikt kan worden, is dat niet nodig. Er is belangstelling vanuit de markt om het transport snel en goedkoop te regelen. Laat de markt zijn werk doen.’
Dit verslag is gepubliceerd in Management Scope 05 2022.