Hoe het Kremlin maakt en breekt: Michail Chodorkovski en Yukos

De zaak tegen Chodorkovski wordt in Rusland nu al gezien als het proces van de eeuw. Want hoewel Chodorkovski officieel is aangeklaagd door het Russische OM, weet iedereen wie er werkelijk achter de arrestatie van de voormalige topmanager van Yukos Oil schuilt: Vladimir Poetin. Maar om te begrijpen hoe de strijd tussen deze twee mannen op zo'n verschrikkelijke manier uit de hand heeft kunnen lopen en welke lessen daarvan te leren zijn voor bedrijven die zaken willen doen in Rusland, moeten we eerst achttien jaar terug in de tijd.

Voor Michail Chodorkovski begint het allemaal in 1987. Onder Gorbatsjov sluipt het kapitalisme Rusland binnen. De universiteit van Moskou vraagt een groep studenten als experiment een commerciële organisatie op te richten. De club gaat Menatep heten, een plechtstatig acroniem dat staat voor ‘interfacultair wetenschappelijk-technisch programma'. De bedoeling is dat deze organisatie onderzoek gaat doen voor staatsbedrijven en zo een paar centjes zal verdienen voor de studenten. De leider van het studentenclubje is de pas afgestudeerde chemicus Chodorkovski. Dat blijkt een slimme keuze. Menatep verdient onder zijn management geld als water. Academische rapporten verhandelt Menatep nauwelijks, westerse computers en illegale wodka des te meer.

De tijden zitten Chodorkovski en zijn Menatep mee. De Sovjet-Unie valt uiteen en het communisme belandt op de mestvaalt van de geschiedenis. In de totale chaos van de eerste Jeltsin-jaren slaat Chodorkovski slag op slag. Menatep wordt van slijterij annex computershop omgetoverd in een wisselkantoor voor harde valuta. Al snel heeft het bedrijfje wisselkantoortjes door heel Moskou en vanaf 1993 noemt het clubje schnabbelende academici zichzelf een bank. In Rusland doen ze daar niet al te moeilijk over. Menatep groeit als kool. Als een Russische Dirk Scheringa weet Chodorkovski met slimme marketing steeds meer Russen te overtuigen dat zijn omhoog gevallen wisselkantoor een solide financiële instelling is.

De groei zit vooral in de zakelijke dienstverlening. Rusland privatiseert in snel tempo, en hordes zakenmensen struinen het achterland van Moskou af op zoek naar voormalige staatsbedrijven die te koop staan. Menatep financiert veel van die buy-outs en wijst westerlingen de weg in het wilde oosten. Dit tot meerdere eer en glorie van de bankrekening in huize Chodorkovski. Al snel telt de Moskouse chemicus zijn fortuin in miljoenen. Hij wordt vanaf het midden van de jaren negentig gezien als de machtigste man van de Russische economie.

Onvermijdelijk brengt dat hem in contact met die andere machthebber in Moskou: Boris Jeltsin. Chodorkovski haalt westerse valuta binnen in het straatarme Rusland, Jeltsin helpt de ‘tycoon van de taiga' aan de benodigde contacten en contracten. Russische kranten speculeren openlijk dat er het nodige geld heen en weer gaat tussen de voormalige drankenhandelaar en de vrolijke alcoholist. Dat zou ook verklaren waarom het nog trackrecordloze Menatep voor de Russische staat midden jaren negentig een grote privatiseringsronde mag uitvoeren. Eén voor één komen bij Menatep Russische staatsindustrieën onder de hamer. Chemisch conglomeraat Apatit, energieproducent Uralelectromed en Krasnoyarsk Metaal worden allemaal geveild. Daarbij neemt Menatep zelf ook grote belangen in deze bedrijven. De veilingmeester biedt dus mee. Gek? Nee hoor, gewoon Rusland.

Jeltsin vindt het allemaal prachtig, dus wordt Chodorkovski steeds brutaler. Als het enorme staatsoliebedrijf Yukos onder de hamer gaat, mag Menatep de veiling verzorgen. Een belangrijke klus die alleen al aan fees een aardige cent zal opleveren; westerse analisten schatten de waarde van Yukos op twee miljard dollar. Menatep gaat de veiling anders doen dan anders. In tegenstelling tot reguliere veilingen waarbij een openbare biedprocedure gebruikelijk is, gaat Yukos onder de hamer in een gesloten vendu. Iedere geïnteresseerde partij mag een enveloppe met een bod bij het bankkantoor inleve-ren. Na afloop mag de hoogste bieder een meerderheidsbelang in Yukos mee naar huis nemen.

Op de afgesproken dag sluit de veiling. De spanning stijgt, wie Yukos bezit, beheerst een belangrijk deel van de Russische olievoorraad en daarmee de Russische economie. En de winnaar volgens Menatep? Menatep! Voor het luttele bedrag van 309 miljoen dollar is de veilingmeester zelf eigenaar geworden van het grootste oliebedrijf van Rusland. Andere bedrijven, die toch meenden echt meer te hebben geboden, blijven onthutst achter. Een Russische krant kopt over de ‘roof van de eeuw', maar het mag niet baten: 78 procent van het oliebedrijf is nu in handen van Menatep en Menatep is stevig in handen van Chodorkovski.

Poetin aan leiband

Gestolen goed gedijt niet, maar toch weet Chodorkovski van Yukos een groot succes te maken. Eerst gaat de bezem door het bedrijf, dat nog steeds wordt geleid als in de tijd van de gestaalde kaders. De grote olieputten van Yukos in Siberië moeten bezuinigen, duizenden werknemers komen op de ijskoude straat te staan. De olie wordt in Rusland duur betaald, maar het westen is dolenthousiast over deze vorm van shocktherapie. Business Week jubelt op de cover over ‘de nieuwe oliekoning'. Forbes neemt Chodorkovski zelfs op in haar internationale lijst met ‘invloedrijken'.
Dat de Rus inderdaad wat in de melk te brokkelen heeft, staat vast. Chodorkovski steunt de verkiezingscampagne van Vladimir Poetin, de opvolger van Jeltsin. Net als de oude president lijkt Poetin dus aan de leiband van de nieuwe oliekoning te lopen. Maar zo'n snelle opmars, dat kan niet goed blijven gaan. De nieuwe president Poetin is geen Jeltsin en laat merken dat hij de miljardairs in Rusland te machtig begint te vinden. Niet gek, want met hun verzamelde vermogens hebben de top20 rijken in Rusland bijna een even groot budget als Poetin zelf. Bovendien vreest de president de macht van sommige mediatycoons. Zij kunnen hem maken en breken met hun populaire televisiestations en krantenimperiums. Steeds vaker keren deze populaire stations zich tegen het gezag van het Kremlin. Ze spreken zich uit voor de kleine rechtse oppositie in de Doema, en dat laat Poetin niet toe.

Miljardairs Goesinski en Berezovski, televisiemagnaten, zijn het eerst aan de beurt. Ze moeten de kuierlatten nemen naar het buitenland als ze worden beschuldigd van fraude. Ook om hun transacties hangt de kwade reuk van het snelle geld, maar vind in Rusland maar eens een miljardair die geen lijken in zijn kast heeft liggen. De mediabedrijven van Goesinski en Berezovski worden gesloten of worden overgenomen door de staat. Poetin heeft een duidelijk signaal afgegeven aan de nieuwe rijken in zijn land: ik duld geen macht naast mij. Chodorkovski ontspringt voorlopig de dans. Omdat hij geen televisiestation bezit, is hij voor Poetin een kleiner gevaar dan sommige andere miljardairs.
Toch zijn de mannen geen vrienden. Chodorkovski steekt niet onder stoelen of banken dat hij vindt dat Poetin het verkeerde economische beleid volgt. De oliemagnaat wil graag dat de Russische economie veel verder liberaliseert. Op het Wereld Economisch Forum in Davos verbergt hij zijn frustratie over de ‘domme' Poetin dan ook niet. "Ik dacht dat de staat al een tijdje wist dat de private sector efficiënter werkt dan de staat zelf," zo laat hij zich ontvallen.

Poetin is niet blij met de onverholen kritiek. Er kan in Rusland maar één persoon de baas zijn, en zijn naam is niet Michail Chodorkovski. Een grote rol speelt daarbij de steun die Chodorkovski openlijk geeft aan twee liberaalrechtse partijen in de Doema. Daarmee heeft hij zich rechtstreeks in de politieke strijd gemengd en dat is het excuus dat Poetin nodig heeft om de miljardair flink aan te pakken. Hij vreest dat de zakenman anders bij de volgende verkiezingen wel eens met zijn dollars de uitkomst zou kunnen kopen. Het is nu ingrijpen of de macht over Rusland verliezen.
Net als bij Al Capone tachtig jaar eerder, is de achilleshiel van Chodorkovski de belastingwetgeving. Fiscale inspecteurs vallen de kantoren van Yukos binnen en vinden aanwijzingen voor het feit dat Chodorkovski en Yukos op grote schaal de belas ting omzeilen. Chodorkovski geeft onmiddellijk toe dat hij de Russische blauwe enveloppe zo nu en dan in de prullenmand gooit. In een interview met de Russische televisie rekent hij voor dat als hij alle belastingen zou betalen die de Russische overheden hem voorschotelen, hij 160 procent van zijn inkomen kwijt zou zijn. Hij wil wel betalen, maar niet als hij er een lening voor moet afsluiten. Als reactie op alle beschuldigingen en ‘kleinzielige politieke intriges', dreigt een woedende Chodorkovski zelfs de oliekraan van Yukos en Sibneft dicht te draaien. Geen druppel zou Rusland meer van zijn eigen olie krijgen, tenzij de aanklacht wordt ingetrokken. Dat daarmee Yukos en Sibneft een enorm verlies zouden maken, lijkt Chodorkovski niet te deren. De koers van zijn geplaagde bedrijf is door de aantijgingen sowieso ingestort.

Van alle aanklachten leidt 99 procent tot een ‘schuldig' in Rusland

Het dreigen heeft even succes. Poetin laat weten dat het OM te hard optreedt tegen ‘zakenmensen' en belooft een eerlijke rechtsgang voor iedereen die problemen heeft met de fiscus. Het blijkt een zoethoudertje. De Russische politie arresteert Chodorkovski net voordat hij op zakenreis wil naar Amerika. De rest van de directie, waaronder de Amerikaanse financieel directeur, vlucht naar Londen. Daar vergaderen ze ‘in ballingschap' over wat ze te doen staat.
Het OM laat ondertussen alle tegoeden van het bedrijf en zijn eigenaren en bestuurders bevriezen. De beurskoers van het aandeel Yukos dondert met tientallen procenten tegelijk naar beneden. Zeker als het OM delen van het bedrijf verkoopt - voornamelijk aan de staat - om een belastingschuld van bijna 14 miljard euro te betalen. Yukos wankelt, maar valt nog net niet om. Opmerkelijk genoeg is het vooral Duitsland dat profiteert van alle ellende. Poetin gebruikt een deel van de opbrengst om een schuld van 8 miljard euro aan Berlijn af te lossen.

En Chodorkovski? Die zucht in de gevangenis. Bijna driekwart jaar duurt de rechtszaak tegen hem. Keer op keer werd een uitspraak uitgesteld. De laatste maal omdat George Bush op bezoek was in Rusland. De aanklacht telde zeven punten. Aan belastingontduiking, diefstal, fraude en minachting van het hof is hij in eerste instantie al schuldig bevonden. Aangezien in Rusland 99 procent van alle aanklachten leidt tot een ‘schuldig' zal het niemand verbazen dat eind mei ook de overige drie punten tot een veroordeling leidden. Opmerkelijk is dat met zo veel aanklachten, de eis ‘maar' tien jaar is. Hij werd veroordeeld tot negen. Dat verbaasde niemand. Zijn advocaat mag nog zo hard brullen dat het ‘door de staat gesanctioneerde roof' is en Amnesty International mag spreken over een ‘politiek proces', Poetin is een steunpilaar in de strijd tegen het terrorisme en mag dus van het westen zijn gang gaan.

De belevenissen van Chodorkovski tonen aan dat Rusland nog lang geen normaal land is. Gescheiden machten, een stabiel ondernemingsklimaat en een transparante belastingdienst, zijn nog ver te zoeken in Moskou. Het is ook een grote waarschuwing aan iedereen die zaken wil doen aan de Wolga: alles kan, zolang je de president maar niet in de weg loopt.

BOLKESTEIN EN CHODORKOVSKI

De Yukos saga heeft ook een Nederlands tintje. Frits Bolkestein is sinds enkele weken adviseur bij Menatep, de moedermaatschappij van Yukos en het eerste bedrijf van Chodorkovski. De grote vraag is uiteraard: waarom? Bolkestein zelf rept over een poging om Yukos te redden, maar geeft geen verklaring. Chodorkovski en Bolkestein kennen elkaar waarschijnlijk van de Davos conferenties, waar beiden geregeld te gast zijn geweest en waar Chodorkovski zijn aanval op Poetin lanceerde. De Nederlander en de Rus passen in politiek opzicht goed bij elkaar, beide mannen zijn overtuigd liberaal en willen een kleine overheid. Opmerkelijk is dat Bolkestein in zijn vorige functie als eurocommissaris een onderzoek naar Menatep wegens vermeende fraude heeft afgewezen. Menatep zou toen miljoenen aan IMF gelden hebben verduisterd. Behalve Bolkestein wordt ook zijn politieke vriend Otto graaf Lambsdorff (voormalige voorman Duitse liberalen) adviseur bij Menatep. Brusselse waarnemers zien in de benoemingen een poging van Menatep om binnen de EU een voet tussen de deur te krijgen. Daarmee zou Poetin onder druk kunnen worden gezet om Chodorkovski vrij te laten. Voor Business Nieuws Radio zei Bolkestein dat het proces tegen Chodorkovski ‘niet deugt' en ‘politiek' was, maar dat hij zich er ‘niet mee gaat bemoeien'.

Lees ook:
> Michael Chodorkovski en Yukos van begin tot eind
> Rusland's turn around door Poetin
> De opvolging van Poetin
> Shell is kansloos tegen Rusland
> De Russen komen