Tijd voor een geopolitieke due diligence
Lange tijd was het Westen dominant op het politieke wereldtoneel. Amerika en Europa waren de baas en bepaalden de regels op zowel economisch als politiek gebied. Het internationale speelveld is echter aan het veranderen. Er woedt een grote strijd om de hegemonie over de wereld. China is al enige jaren bezig met een opmars en de invloed van dat land zal verder toenemen als Rusland in de toekomst uit elkaar zou vallen. De uitkomst van de oorlog met Oekraïne is weliswaar nog onzeker, maar de positie van de Russische president Poetin lijkt te verzwakken. Voormalige Sovjetrepublieken als Wit-Rusland keren zich van Moskou af, omdat ze vrezen het volgende slachtoffer van Poetins expansiedrift te worden.
Ook de macht van het Westen brokkelt af. Europa is te verdeeld. Amerika zal voorlopig nog wel een belangrijke speler blijven, maar uiteindelijk telt het land ‘slechts’ 340 miljoen inwoners. Dat is nogal een verschil met China, waar 1,4 miljard mensen wonen. Uiteindelijk maakt dat, gezien de enorme ontwikkeling die China doormaakt, veel uit. China heeft ondanks de haperende economie nog steeds de beste kaarten in handen om de nieuwe supermacht te worden en de wereldorde te gaan bepalen.
Grondstoffen als pressiemiddel
De machtsstrijd openbaart zich op verschillende manieren. Allereerst zetten grootmachten steeds vaker grondstoffen in als pressiemiddel. Neem kobalt, een metaal dat essentieel is voor de hightechindustrie, dat wordt gewonnen in Congo en vervolgens wordt verscheept naar China. Dit land probeert deze grondstoffen te monopoliseren. Amerika tracht dit te voorkomen.
Op de energiemarkt speelt een vergelijkbare strijd. Het zijn Rusland en de OPEC-landen die aan de gas- en oliekraan draaien en de prijzen opdrijven. Weliswaar kondigde het Westen sancties aan tegen Rusland als druk op de oorlog in Oekraïne, maar hoewel dit moreel juist is, heeft nog nooit een land afgezien van militair avonturisme onder druk van sancties. Bovendien moest de Amerikaanse president Biden als gevolg van de boycot naar Venezuela en Saoedi-Arabië om deze landen te bewegen meer olie te leveren. Het werd een afgang voor Biden.
Deglobalisering
Tegelijkertijd is de globalisering op zijn retour. Zo ontwikkelden China en Rusland hun eigen internet. Daarmee is het internet niet langer één worldwide web, maar zijn er aparte werelden ontstaan. De verbinding tussen het Russische, Chinese en westerse internet is steeds lastiger. Als je in China bent, kun je nu.nl nog raadplegen – die site is men blijkbaar vergeten te blokkeren. Maar de New York Times of The Washington Post zijn niet te lezen.
Daarnaast tuigt China eigen instituties en systemen op, die naast de bestaande machtsstructuren opereren. Zo lanceerde het land in 2016 de Asian Infrastructure Investment Bank, maar ook een Chinese tegenhanger van de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds. China lanceerde als eerste economie ter wereld een eigen cryptomunt en trekt daarmee financiële macht naar zich toe.
Chinese invloedssfeer
Terwijl de macht van de VS langzaam afneemt, probeert China zijn invloed in Afrika, Azië en ook Europa systematisch te vergroten. Denk aan het Belt and Road Initiative, ook wel de Nieuwe Zijderoute genoemd. Hiermee investeert China miljarden in de aanleg van een netwerk aan wegen, onderwaterpijpleidingen en platforms – zo probeert China zijn invloedssfeer te vergroten en Amerika en Europa weg te drukken. Niet elk land laat dat gebeuren overigens, die nuance moet gemaakt worden. Maar in Afrika bijvoorbeeld is de Chinese invloed overal merkbaar.
Een zero sum game
De impact op de economie is groot: het is allereerst lastiger zakendoen tussen landen die steeds protectionistischer worden. Maar ook de manier van handelen wordt harder en rauwer. De betrekkingen worden meer transactioneel. Het wordt een zero sum game, ofwel met andere woorden: mijn winst is jouw verlies. Machtsblokken zullen hun eigen regels van het spel gaan bepalen. Ook dat zien we nu al: China maakt beursgangen moeilijker en het wordt lastiger daar te investeren. Terwijl China overal ter wereld technologiebedrijven overneemt, is het kopen van Chinese bedrijven bijna een onmogelijke opgave.
Daar komt bij dat de Chinese overheid ook voor westerse bedrijven de teugels flink aanhaalt. Het autocratische regime is gericht op repressie van de eigen bevolking. In Chinese bedrijven hebben arbeiders geen vakbondsrechten. Ook internationale bedrijven met een vestiging in China worden aangemoedigd om dit beleid te onderschrijven. Dit zal in de toekomst ook wettelijk worden opgelegd. Dat is een omslag. Van westerse bedrijven wordt daarmee verlangd dat ze bijdragen aan de stabiliteit van de Chinese samenleving.
Groeiende ketenverantwoordelijkheid
Er speelt nog iets anders. De Europese Commissie heeft een wetsvoorstel klaarliggen dat ondernemingen verantwoordelijk houdt voor alle activiteiten binnen de waardeketen. Het gaat om de Corporate Sustainability Due Diligence Directive, een richtlijn die onderdeel is van de Green Deal. Bedrijven zijn volgens deze richtlijn straks verplicht hun toeleveringsketens te scannen op nadelige effecten op mensenrechten en milieu. De consequenties zijn groot. Om autofabrikanten als voorbeeld te nemen: deze producenten hebben tienduizenden toeleveranciers. Het is enorm ingewikkeld om te controleren of de bekleding is vastgenaaid met garen dat mogelijk gemaakt is van katoen die onder dwang werd geplukt. Producenten hebben daar – ook al zouden ze willen – vaak geen zicht op.
Impact op het bedrijfsleven
Wat betekenen de veranderende geopolitieke verhoudingen voor bedrijven en investeerders? Het begint met het maken van goede risicoanalyses voorafgaand aan een investering. Je moet goed begrijpen welke geopolitieke ontwikkelingen spelen. Kijk ook kritisch naar de hele keten, welke grondstoffen en halffabricaten zijn nodig en hoe houd je hier grip op? In Amerika gebeurt het al: daar is geopolitieke due diligence al meer in zwang. Bouw kennis op en win strategisch advies in. Al is dat erg lastig: de expertise is beperkt binnen de consultancywereld.
Als bedrijven in de toekomst verantwoordelijk worden voor kwalijke activiteiten binnen de waardeketen, heeft dat grote impact. Producenten zullen de hele keten moeten doorlichten. Dit vergt een grondige ESG-due diligence. Het is voor bedrijven belangrijk om wendbaar te blijven. Zorg dat u zich niet al te vast zet in een land en dat een bedrijfsonderdeel makkelijk verplaatst kan worden, als dat nodig is. Zorg dat u zich kunt aanpassen aan veranderende politiek of veranderende economische condities. Het is een hele kunst om op het snel veranderende wereldtoneel met steeds strengere wetgeving op het gebied van ESG soepel te blijven manoeuvreren.
Essay geschreven door Rob de Wijk, directeur van The Hague Centre for Strategic Studies en emeritus hoogleraar
international relations and security aan de Universiteit Leiden. Dit artikel is gepubliceerd in Management Scope 10 2022.