Geef elkaar vaker complimenten
Vorig jaar is Theorie van de morele gevoelens (1759) verschenen: een prachtige inleiding in de ethiek die helaas onopgemerkt is gebleven. Het is de tragiek van Adam Smith: hij wordt geroemd om zijn economieboek, maar zijn ethiekboek is velen onbekend. Juist in dat boek biedt hij belangrijke oplossingen voor euvels die de commerciële samenleving bedreigen. Het is heel mooi geschreven en zeer leesbaar door Ad Marijs vertaald: het ideale kerstgeschenk.
Waarom zou een bestuurder of commissaris dit ethiekboek lezen? Smith houdt ons een spiegel voor als inspiratie om aan je ‘betere ik’ te werken. Hij beschrijft zeer welsprekend de burgerlijke deugden – karaktereigenschappen – die een commerciële samenleving mogelijk maken. Door ons karakter op de goede manier te cultiveren, schenken we onszelf een goed leven en kunnen we beter samenleven en samenwerken met anderen. En dat is hard nodig: mensen zijn gericht op hun eigen geluk en die drang wordt in een commerciële samenleving alleen maar versterkt door de dynamiek van de markt. Echter: we bekommeren ons ook om onze medemensen. Dat is onze aard. Maar wat dichtbij is – ons eigen belang – lijkt altijd groter, waardoor we in egoïsme kunnen ontsporen. Een citaat: ‘Alleen door het geweten kunnen we een gepaste vergelijking tussen onze belangen en die van anderen maken.’
Smith laat ook zien hoe ons geweten – ons moreel kompas – tot stand komt. Hij geeft aan dat we graag door onze medemensen worden gerespecteerd. Daarom kijken we door de ogen van een toeschouwer naar onszelf: verdienen we hun kritiek of instemming? We gaan vervolgens de toeschouwersrol verinnerlijken. Als deze toeschouwer ons gedrag goedkeurt, dan zijn we tevreden met onszelf. Smith noemt ‘hem’ de Onpartijdige Toeschouwer. Deze toeschouwer is de optelsom van de blik van alle anderen. Hij kijkt niet vanuit je eigen standpunt, of het standpunt van één concrete ander, maar met de blik van alle anderen tegelijkertijd. Hij is dus onpartijdig.
Smith laat zien hoe we een beter (mede-)mens kunnen worden. Russ Roberts heeft de wijsheid van Smith op speelse wijze vertaald in een soort zelfhulpboek: How Adam Smith can change your life. An unexpected guide to human nature and happiness. Dit boek is tegelijkertijd een mooie inleiding in het werk van Smith. Zijn mooiste advies, in al zijn eenvoud: geef elkaar vaker complimenten. Daarmee geeft hij een verfrissende kijk op de welbekende tone at the top die moet voorkomen dat er een klimaat ontstaat waarin uitwassen kunnen gedijen. Ons geweten wordt geactiveerd doordat we waarde hechten aan het oordeel van anderen en hun misprijzen willen voorkomen. Daarom is het ook belangrijk dit proces op gang te houden door hier actief aan bij te dragen.
Edgar Karssing is als universitair hoofddocent beroepsethiek en integriteitsmanagement verbonden aan Nyenrode Business Universiteit en lid van het Nyenrode Corporate Governance Instituut.