Een vervelend verhaal
Waar het over ging? Ik had zojuist ‘morele ontkoppeling’ besproken. Ik begon met een kop uit de Volkskrant: ‘Ethiek is een blinde vlek in het bedrijfsleven’. Er zou weinig aandacht zijn voor de morele kant van zakelijke beslissingen, zodra die winst opleveren. Ik probeerde dat te duiden. Managers, bestuurders en commissarissen hebben toch een moreel kompas? Of laten ze dat op hun nachtkastje liggen als ze naar hun werk gaan?
De Canadese psycholoog Albert Bandura geeft een interessante verklaring: ons kompas staat niet voortdurend aan, maar moet actief aangezet worden. Het grote ‘voordeel’ van het kompas uitzetten, is dat handelen in strijd met dit kompas geen nare gevoelens als schuld en schaamte oproept – en zo kan ethiek een blinde vlek worden.
Bandura noemt verschillende manieren waarop wij ons kompas uitzetten. Hiervoor hoeven we geen workshop te volgen, dit gaat ons spontaan goed af. Bijvoorbeeld door zelfrechtvaardiging: recht praten wat krom is. Er is een hoger doel en dat zou het gedrag rechtvaardigen (maar dat doet het dus niet). Of we gebruiken verhullende taal. Mensen kunnen bovendien met woorden morele emoties oproepen of juist op afstand zetten. Zijn dit terroristen of vrijheidsstrijders? Zijn er bij een aanval onschuldige burgers gedood of spreken we over collateral damage? Of, toegespitst op de corporate wereld: bij woorden als ‘targets’, ‘moordende concurrentie’, ‘marktaandeel’ en ‘competitief voordeel’ verdwijnt het kompas al snel uit beeld. De gunstige vergelijking is eveneens heel effectief: het is niet netjes, maar het kan erger. Zo vertelde een directeur van een verzekeraar mij ooit dat zijn organisatie ook woekerpolissen had verkocht, maar dat die niet zo erg waren geweest als de woekerpolissen van DSB Bank. Het viel dus wel mee…
Ook het verleggen van verantwoordelijkheden werkt: ik doe slechts wat mij wordt opgedragen. Als ‘iedereen’ het doet, doe je ‘gewoon’ mee. Dat komt al dicht bij de verwatering van verantwoordelijkheden: ik ben slechts een klein radertje in het geheel. Ofwel, door bijvoorbeeld specialisatie en arbeidsdeling – het bestaansrecht van organisaties! – voelen mensen zich minder verantwoordelijk voor het geheel. Wat verder ‘helpt’ is de ontmenselijking van slachtoffers. Wie zijn klanten muppets noemt, zoals Goldman Sachs zou doen volgens oud-medewerker Greg Smith, zal niet snel aan het adagium ‘klantbelang centraal’ denken. Uiteindelijk kun je ook nog de gevolgen van je handelen bagatelliseren, ontkennen of vertekenen.
Zie de volgende opmerkingen tijdens een boardmeeting als een red flag:
‘Er is weinig aan de hand!’
‘Niemand heeft er last van!’
‘Het loopt zo’n vaart nog niet!’
‘Het is slechts één keer!’
Is dit een vervelend verhaal? Wel als u uw eigen morele kompas serieus neemt, en als u weet dat wanneer u daarvan afwijkt, dat gedrag sporen achterlaat. Een bestuurder of commissaris die zijn of haar kompas geregeld uitzet, wordt een mens dat zijn of haar kompas uit heeft staan.
Gepubliceerd in Management Scope 03 2019.
Het columnistenpanel van Management Scope bestaat uit Thomas Buser, Fieke van der Lecq, Edgar Karssing, Annemieke Roobeek en Henk Volberda. Dit panel becommentarieert met academische blik de boardroomactualiteit.