Een verantwoord leider is een asociaal leider
‘Ergens begin juli kwam er tegen het eind van de dag – die extreem heet was geweest – een jongeman uit een huurkamertje aan de Timmermanssteeg tevoorschijn. Hij liep treuzelend, alsof hij niet zeker was van zijn zaak, in de richting van de Koekoesjkinbrug.’
We leenden deze openingszin van een beroemde roman uit de wereldliteratuur, aan het eind van dit essay zal duidelijk worden waarom. Het boek verscheen zo’n 150 jaar geleden, maar de thematiek is tijdloos. Hete zomerdagen waren er toen kennelijk ook al, hoewel er van klimaatverandering natuurlijk nog geen sprake was, althans niet zoals we het nu bedoelen. Elke tijd kent zijn eigen uitdagingen, die momentum voor nieuw leiderschap creëren. Momenteel worstelen we – naast de strijd om het behoud van onze planeet, mondiale spanningen en maatschappelijke polarisatie – met een pandemie. In de essaybundel COVID-19: een bevel uit het niets laten 54 Nyenrode-collega’s in 37 bijdragen hun licht schijnen over de betekenis van deze overrompelende verandering: zowel op sociaal en financieel-economisch gebied als met betrekking tot de digitale revolutie die zo kenmerkend is voor ons tijdperk.
Geuzennaam
Sociaal gezien legt de coronacrisis een tot nu toe verborgen dynamiek in de samenleving bloot. Hamsteraars en illegale feestvierders onttrekken zich aan de door politiek en RIVM opgelegde normen: ze stellen egoïsme en individualisme – gedreven door angst voor hun eigen hachje en hedonisme – tegenover collectief beleden waarden als altruïsme en solidariteit.
Dat gedrag wordt door de politiek en het tribunaal der sociale media (terecht) sterk veroordeeld: ‘Stelletje aso’s’. Het begrip asociaal kan echter ook ruimer en juist positief geïnterpreteerd worden: de nadruk ligt dan op autonomie in denken en op de durf om je als individu te onttrekken aan de eisen die anderen aan je stellen, in plaats van daar slaafs aan te voldoen. ‘Aso’ als geuzennaam.
Individu en eigenheid
Het vraagt moed van het individu zich te onttrekken aan de dictatuur van de sociale domeinen waarvan hij of zij deel uitmaakt. Denk bijvoorbeeld aan een natie die haar burgers tot een volk wil smeden door het opleggen van een nationale identiteit en de bijbehorende symbolen. Aan bedrijven die mensen niet als individuen zien, maar als consumenten die ze in marktsegmenten kunnen indelen en cookies kunnen sturen. Of aan beleggers die het eenzijdig streven naar shareholder value opleggen aan het management van de bedrijven in hun aandelenportefeuille.
Wie zich daardoor laat opeisen, wordt willoos meegevoerd in ongezond nationalisme, wordt een speelbal van de vrije markt of een marionet van beleggers. Het primaat moet dus bij het individu liggen. Dáár vinden ook geniale ideeën en grensverleggende kunst hun oorsprong, niet in de middelmatigheid van de groep.
Donald Trump versus Paul Polman
Dit is dus een pleidooi voor de asociale mens, voor de asociale leider, die zich niets aantrekt van groepsnormen en zijn eigen weg kiest. De asociale leider durft te zeggen wat mensen níet willen horen: hij kijkt verder dan anderen en steekt zijn nek uit om te fungeren als wegvoorbereider naar een nieuwe werkelijkheid. Dan kom je uit bij bijvoorbeeld oud-Unilever-topman Paul Polman, die het gevecht aanging met de aandeelhouder voor een duurzamere wereld. Asociaal leiderschap en verantwoord leiderschap gaan dus hand in hand.
Leiders, zowel in de politiek als in het bedrijfsleven, maken deel uit van de elite. Hun achterban heeft de macht aan hen gedelegeerd. De verantwoordelijkheid die dat met zich meebrengt, wordt nog onvoldoende breed gevoeld. Terwijl de Edelman Trust Barometer 2020 laat zien dat ethiek de drijvende kracht is van vertrouwen en dat 92 procent van de werknemers verwacht dat ceo’s zich uitspreken over maatschappelijke thema’s als klimaatverandering, migratie en diversiteit. De ceo moet zich dus gedragen als een corporate citizen en dat vraagt paradoxaal genoeg juist om asociaal leiderschap: niet bang zijn om je te onttrekken aan de eisen die het kapitalistische systeem oplegt, maar je eigen weg gaan.
Kans op verandering
Daar is moed voor nodig, schreven we al. En dat lukt niet altijd, zoals we kunnen lezen in Het grote gevecht & het eenzame gelijk van Paul Polman van Jeroen Smit. Maar er is wel een zaadje geplant, wat door andere ceo’s kan worden opgekweekt tot een bloemenzee. Zeker nu de coronacrisis de tekortkomingen van onze samenleving uitvergroot: de uitgeklede zorg die te weinig capaciteit heeft, bedrijven die omvallen of aan een staatsinfuus liggen omdat ze geen buffers hebben en aanvoerlijnen die te lang, te complex en geopolitiek gevoelig blijken. De klimaatdiscussie, sociale ongelijkheid en mensenrechten: met het door de crisis toenemende bewustzijn groeit ook de kans op verandering. Nu het systeem barsten begint te vertonen, wordt het gemakkelijker voor leiders zich eraan te onttrekken en de purpose leidend te laten zijn. Al zal de waarlijk asociale leider alweer vérder kijken naar toekomstige maatschappelijke issues, die nu nog in de krochten van de samenleving verborgen liggen.
Geestverruimende middelen
Naast moed heeft de asociale leider verbeeldingskracht nodig. Die haal je niet uit analistenrapporten, wetenschappelijke artikelen of krantenkoppen. Leiders moeten een jaarrekening kunnen lezen, maar ze moeten zich ook openstellen voor kunst en literatuur en zich verdiepen in de geesteswetenschappen: linguïstiek, (kunst)geschiedenis, filosofie, cultuurwetenschappen en theologie. Dat behoort tot uw Bildung als mens en als leider. Geesteswetenschappen helpen letterlijk om de geest zo ruim mogelijk te maken, om nieuwe mogelijkheden en kansen te zien. Als leider hebt u dan ook een dure plicht: lees u suf, kijk u suf, luister u suf, zo breed mogelijk en buiten uw eigen context en kring van familie, vrienden, peers en netwerk. Dat helpt om u te onttrekken aan uw eígen dogma’s en paradigma’s. Verwonder u, laat u verbijsteren en reflecteer op wat u ziet, leest en hoort: wat betekent dit voor mijn rol en verantwoordelijkheid als leider? Dat leert u ook oog te hebben voor de rafelranden van het bestaan. De werkelijkheid is nooit zo glad afgewerkt, simplistisch en zwart-wit als vaak wordt voorgesteld, maar rauw, complex en vol grijstinten. Boeken lezen helpt om die realiteit te doorgronden. Zoals Misdaad en straf (1866) van Fjodor Dostojevski. De personages schetsen een complex mensbeeld dat zowel deugdzaamheid als een donkere kant omvat. De openingszin van het boek las u aan het begin van dit essay. Kom, volg hoofdpersoon Raskolnikov verder door het negentiende-eeuwse Sint-Petersburg en bouw al lezende aan uw eigen transformatie en verhaal als asociaal leider. Niet treuzelend, maar zeker van uw zaak.
Dit essay is gepubliceerd in Management Scope 10 2020.