Van changemaker-cfo tot chief value officer

De cfo als changemaker
Veel cfo’s waren de afgelopen tijd druk om de financiële afdeling klaar te stomen voor de nieuwe duurzaamheidsrapportages die voortvloeien uit de Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD). Dit jaar rapporteren de eerste bedrijven over de milieu- en sociale impact van hun activiteiten. ‘Er is grote vooruitgang geboekt’, weet Rianne Jans, cfo van Deloitte, die eerder op de dag een rondetafelsessie bijwoonde over dit thema. ‘Nu de organisatie is ingericht op rapporteren over de impact van de activiteiten op mens en milieu, stelt de cfo zich de vraag: what’s next?’ De algehele opvatting is dat de cfo dé drijvende kracht is achter de duurzame transitie van het bedrijf. De cfo bepaalt de duurzaamheidsagenda, formuleert de duurzame doelen, stuurt daarop aan én zorgt dat die worden gehaald. Met andere woorden: de cfo is dé changemaker.’

Ai: angst voor controleverlies
Menig cfo gelooft dat artificial intelligence van grote betekenis kan zijn binnen de organisatie, zo bleek tijdens een andere rondetafelsessie. Voor veel bedrijven is het echter toekomstmuziek. De nieuwsgierigheid en het enthousiasme zijn er, maar op een enkeling na hebben cfo’s ai nauwelijks doorgevoerd in de bedrijfsstrategie. De deelnemers gaven zichzelf op dit gebied gemiddeld een 4,5 – een onvoldoende dus. Een groot aantal cfo’s meent dat ai eveneens grote impact kan hebben op de werkzaamheden binnen finance. ‘Er zijn veel efficiencyslagen te maken. Het moet mogelijk zijn om met enkele drukken op de knop rapporten samen te stellen’, aldus een deelnemer. Daarnaast is ai handig omdat met de technologie cijfers kunnen worden omgezet in inzichten. ‘Daarmee kan de cfo een beter verhaal vertellen binnen de organisatie.’ Maar er is ook angst om controle te verliezen. Zo zegt een cfo ‘liever nog met Excel te werken, zodat de cijfers herleidbaar zijn.’ Hoewel begrijpelijk, zal de cfo die gevoelens moeten overwinnen. ‘Uiteindelijk zal ai de cfo helpen om makkelijker en sneller te navigeren richting een duurzamere organisatie’, stelt Mohamed Bouker, partner bij Deloitte. ‘Dat betekent experimenteren. Begin samen met experts met een van de processen of rapportages. Je zult er in het begin wanhopig van worden omdat er veel bij komt kijken – het vergt doorzettingsvermogen.’ Ook moet er veel aandacht en zorg besteed worden aan data governance en data management. ‘Data moeten niet alleen betrouwbaar zijn, maar ook voldoen aan de privacyregelgeving.’

Veel praten, weinig daadkracht
De urgentie om aan de slag te gaan met ai is groot. ‘Nederland dreigt de boot te missen, meent prins Constantijn van Oranje, speciaal gezant van Techleap, een non-profitorganisatie die de groei van startups en scale-ups wil aanjagen en versnellen. ‘We hebben een sterk ecosysteem van techbedrijven, maar het investeringsklimaat is de afgelopen jaren verslechterd. In andere landen steken overheden met gemak miljarden euro’s in deep tech. Het – al dan niet tijdelijk – stopzetten van het Groeifonds is een veeg teken.’ De prins moedigt pensioenfondsen aan te beleggen in techfondsen van venture capital-investeerders. ‘Die fondsen zijn groter dan voorheen, en dus interessanter voor pensioenfondsen.’
Van Oranje hekelt onze ‘praatcultuur’. ‘We discussiëren eindeloos over ai, willen vooraf de mogelijk kwalijke effecten regelen. Dat is prachtig, maar we moeten vooral ook gaan bouwen.’ Hij stelt dat Nederland in sneltreinvaart wordt ingehaald. ‘We hoeven niet voorop te lopen, maar als we niet meebewegen, kunnen we de voorsprong van anderen niet meer bijbenen.’ Nederlandse politici zouden in navolging van Europese collega’s veel meer belang moeten hechten aan technologie.
Er zijn critici die wijzen op de ethische kant van ai en welke impact het kan hebben op de mens en op toepassingen die onwenselijk zijn. Van Oranje: ‘Het is goed om daarover na te denken, het is aan de overheid om de mogelijk nadelige effecten van ai te reguleren.’ Maar laten we niet op de rem gaan staan. ‘In de rest van de wereld dendert de ai-trein voort.’

Het lef van ASML
Ondernemers moeten vooral lef tonen en durven investeren in veelbelovende innovaties. Van Oranje verwijst hierbij naar ASML, de door Philips afgedankte startup die uitgroeide tot het meest succesvolle technologiebedrijf van Nederland. Het waren de onlangs afgetreden Peter Wennink en Martin van den Brink die 11 jaar lang samen leiding gaven aan de chipmachinemaker uit Veldhoven. ‘Van den Brink was als cto het brein achter de ingenieuze technologie. Hij had een goede kijk op de technologie, maar hij begreep ook hoe waardevol die was voor chipfabrikanten. Wennink, van huis uit accountant, was cfo en zorgde ervoor dat de financiële ruimte werd gecreëerd voor de baanbrekende EUV-technologie die Van den Brink dacht te kunnen ontwikkelen.’ Met de EUV-technologie, wat staat voor extreme ultraviolet lithography, werden chipfabrikanten in staat gesteld op grote schaal kleinere, maar krachtigere chips te maken. ‘Hoewel de concurrentie er niet in geloofde, had Wennink een rotsvast vertrouwen in zijn cto.’ ASML nam de afgelopen jaren meer grote risico’s. ‘Die risico’s droegen, naast een aantal belangrijke acquisities, bij aan het succes.’

Vliegwieleffect
Het voorbeeld van ASML illustreert hoe een cfo een bedrijf tot grote hoogte kan brengen. Als geen ander beschikt de cfo over de tools om waarde te creëren binnen de onderneming. Voor enkele bedrijven was het reden om de cfo-functie te veranderen in die van chief value officer (cvo). Zo trad Janneke Hermes in 2019 bij Gasunie aan als cfo, maar koos ze vorig jaar voor de titel van cvo. Die keuze past volgens haar bij de transformatie die Gasunie moet doormaken – van een gastransportbedrijf naar een onderneming die de energie-infrastructuur beheert. Naast aardgas is Gasunie straks verantwoordelijk voor het transport van waterstof, CO2, restwarmte en groen gas. ‘Het gaat niet alleen meer om investeren en financieel rendement, het gaat er tegenwoordig ook om welke materialen we afnemen van Moeder Aarde en hoe we dat teruggeven.’ Dat vereist volgens Hermes een nieuwe manier van denken én calculeren, ook de milieu- en sociale impact moeten worden gekwantificeerd.
Hoe ze de organisatie daarin meekrijgt? ‘Iedereen moet begrijpen waarom het belangrijk is. Vooral jonge mensen raakten bevlogen door hoe we die ambitie invullen.’
Er waren ook tegenstanders. ‘Zij wilden liever wachten of dachten dat dit niet gaat lukken.’ Dat was een belangrijk moment volgens Hermes. ‘Blijven we doen wat we kennen? Of springen we in het diepe en kijken we wat er gebeurt?’ Hermes stelt dat het verkennen van nieuwe horizons leuk is. ‘Maar het gaat niet meteen goed. In ons eerste maatschappelijk jaarverslag zijn foutjes geslopen. Dat is ook niet erg, we leren ervan. De volgende keer doen we het nog beter.’ Het gaat er volgens de cvo om dat een bedrijf begint met kleine stappen. ‘Zo ontstaat een vliegwieleffect.’

Activistische toezichthouders
Bij veel bedrijven lijkt het erop, aldus gespreksleider en journalist Jeroen Smit, dat de langetermijndoelstellingen op het gebied van duurzaamheid te weinig concreet zijn. Hij oppert dat toezichthouders zich activistischer moeten opstellen. Gekscherend: ‘Ze hoeven niet op de A12 te gaan liggen, maar ze kunnen bestuurders wel achter de broek zitten om met concrete plannen te komen. Multicommissaris Petri Hofsté, onder meer toezichthouder van Rabobank, Achmea en Nyenrode University, is het ermee eens dat de board uitgedaagd moet blijven worden. Ze erkent dat het gevaar bestaat dat de aandacht – door het enorme werk rondom CSRD-reporting – wordt afgeleid van de langetermijndoelen. ‘Er moet een weldoordachte strategie zijn. Elke toezichthouder is verantwoordelijk om de strategische thema’s geregeld op de agenda te zetten.’ Hofsté hoopt dat elke cfo verder kijkt dan de CSRD-verplichtingen. ‘We moeten naast het afwerken van alle afvinklijstjes richting geven aan de duurzaamheidsdoelen en medewerkers motiveren hier mede invulling aan te geven. Daarmee krijgt het duurzaamheidsthema vleugels. Zorg dat je verandert van een afvink-organisatie naar een vonk-organisatie. Vonkende leiders inspireren, zetten aan tot creativiteit en innovatie die de duurzame ambities van het bedrijf versnellen.’

Het einde van de aandeelhouder?
Interessant is dat de Tweede Kamer half april instemde met een motie om de ‘rentmeestervennootschap’ als nieuwe rechtsvorm uit te werken. Deze rechtsvorm is geschikt voor zogeheten steward-owned-bedrijven die niet de winst voorop stellen, maar de langetermijnmissie. Zo koos organisatieadviesbureau Berenschot enkele jaren geleden al voor deze bedrijfsvorm. Marjan Trompetter, president-commissaris van Rabobank en ook bestuurslid van Berenschot Beheer, legt uit dat bij een steward owned-bedrijf de zeggenschap en het financieel belang van elkaar zijn gescheiden. ‘De aandelen zijn niet in handen van aandeelhouders of een ondernemersfamilie, maar zijn ondergebracht in een stichting. Bij Berenschot is de missie van het bedrijf vastgelegd in de statuten van de stichting en daarmee beter geborgd.’
Het rentmeestermodel is in opkomst. Nederland telt ruim 100 kleinere steward owned-ondernemingen. Grote internationale bedrijven die voor dit model kozen, zijn bierbrouwer Carlsberg en farmaceutisch bedrijf Novo Nordisk. Volgens Trompetter kan het model duurzaamheid versnellen, omdat de maatschappelijke impact beter in de organisatie is verankerd. ‘Bestuurders zijn stewards, ofwel rentmeesters, die voor de onderneming zorgen. Omdat zij geen aandelen bezitten, worden ze persoonlijk niet beter van hogere winsten.’

Van cfo naar cvo
De boodschap aan de cfo’s is duidelijk: kom in actie – er is geen tijd te verliezen; durf te experimenteren op het gebied van duurzaamheid én technologie; inspireer medewerkers en neem soms ook risico. Hoewel dat voor de cfo’s wat onwennig klinkt – ze zijn aangenomen om controle te houden op de cijfers en te voldoen alle wet- en regelgeving – is het nú nodig om van de gebaande paden af te wijken. Er liggen volop kansen om te bouwen aan een duurzamere, sterkere, meer innovatieve organisatie en om langetermijnwaarde te creëren. Menig bedrijf zal zich de komende tijd beraden of de titel van cfo nog wel houdbaar is, of dat die moet worden ingewisseld voor cvo, verwacht Deloitte-partner Mohammed Bouker. Hij is ervan overtuigd dat er volgend jaar meer cvo’s op de gastenlijst zullen staan.