Jan Terlouw, schrijver en fysicus, over het klimaatprobleem en de energietransitie
Nee, er hangt bij het huis van Jan Terlouw geen touwtje uit de brievenbus. Dat touwtje is het beeld dat bij iedereen bleef hangen, na Terlouws optreden in De Wereld Draait Door, eind vorig jaar. Hij raakte destijds een snaar, door in een vloeiend betoog van zeven minuten, recht in de camera kijkend en zonder autocue, een hartstochtelijk pleidooi te houden voor de noodzaak van de energietransitie en meer vertrouwen in de samenleving.
Dat optreden deed veel stof opwaaien. Twee maanden later verraste de oud-politicus en schrijver opnieuw, nu door met een manifest te komen dat hij samen met tien voorzitters van politieke jongerenorganisaties (van GroenLinks tot SGP) had opgesteld. Hierin noemen ze vijf punten met betrekking tot verduurzaming, die het nieuwe kabinet straks zou moeten opnemen in het regeerakkoord. Waaronder de noodzaak concrete maatregelen te nemen om de temperatuurstijging van de atmosfeer tegen te gaan, koploper te worden op het gebied van duurzaamheid en de menselijke maat als norm te nemen in nieuwe wetgeving.
Je zou het bijna vergeten, maar oud-politicus en schrijver Jan Terlouw is van oorsprong (gepromoveerd) fysicus. Hij ziet zichzelf als ‘wetenschapper en politicus, niet als schrijver, al heb ik 25 boeken geschreven.’ Terlouw werkte dertien jaar als natuurkundige in wetenschappelijk onderzoek (kernfusie), voordat hij in 1971 besloot de politiek in te gaan. Hij was onder meer fractievoorzitter van D66 in de Tweede Kamer, vicepremier, minister van Economische Zaken, Commissaris van de Koningin in Gelderland en senator van de Eerste Kamer. Daarnaast publiceerde hij jeugdboeken als Briefgeheim, Oorlogswinter en Koning van Katoren; de laatste twee werden bekroond met een Gouden Griffel en later verfilmd. Samen met zijn dochter Sanne publiceerde Terlouw een aantal thrillers.
Terlouw is gastheer in zijn prachtige huis in Twello, dat omgeven wordt door een terrein van meerdere hectaren groot. Deels bos, deels weiland. Terlouw en zijn vrouw Alexandra houden er onder meer vier koeien, acht schapen en negen lammeren. ‘Als jongen woonde ik in het Veluwse dorp Garderen, temidden van prachtige bossen. Ik ben mijn hele leven een natuurmens geweest en gebleven.’
Vorig jaar publiceerde u twee boeken over het klimaat. Waarom?
‘Ik vierde eind vorig jaar mijn 85ste verjaardag met de publicatie van Het hebzuchtgas, een sprookje voor alle leeftijden, en de novelle Kop uit ’t zand voor volwassenen. Beide boeken gaan over het klimaat. Op zich niet verwonderlijk, want ik ben al vele decennia zeer begaan met het klimaat. In de jaren zeventig hadden we nog geen klimaatprobleem maar zette ik me wel in voor natuurbescherming, de Waddenzee en de Oosterschelde. Mijn uitgever benaderde DWDD, naar aanleiding van deze twee boeken. De redactie wilde me een ‘verjaardagscadeau’ geven, in de vorm van zeven minuten spreektijd. Ik kreeg de vrije hand en besloot het klimaatprobleem te koppelen aan de teloorgang van het onderlinge vertrouwen en de gevolgen daarvan.’
Wat drijft u?
‘Dat we met z’n allen de wereld aan het uitwonen zijn. Die verwoesting vind ik volstrekt onverantwoord, als ik kijk naar onze kinderen en kleinkinderen. En het is bovendien onnodig, want we kunnen het klimaatprobleem absoluut oplossen. Ik kijk naar dit probleem vanuit drie invalshoeken. Als fysicus snap ik wat er aan de hand is, als politicus heb ik duidelijke opvattingen over de rol van politici en als schrijver weet ik hoe ik een groot publiek kan bereiken. Ik heb altijd zoveel van de samenleving gekregen, nu verkeer ik in de unieke positie dat ik wat terug kan doen. Nou, dat doe ik graag.’
Waarom sloeg uw verhaal zo aan?
‘Niet zozeer omdat ik over klimaatverandering sprak. Wat aansloeg was het punt dat we onderling vertrouwen nodig hebben om de verwoesting van de aarde tegen te gaan. En die metafoor van dat touwtje is gewoon een schrijverstruc. Je bedenkt een aansprekend beeld, noemt dat drie keer, waarvan een keer op het eind. Nou, dat werkte.’
Hoe kwam u op het idee om die jongerenorganisaties bij elkaar te halen?
‘Dat was een idee van mijn zoon, nadat die DWDD-uitzending voor veel publiciteit had gezorgd. Die tien jongeren kwamen op 17 februari hier bij mij thuis. Ik vroeg ze: ga nou niet uitvergroten wat jullie verdeelt, maar onderzoek wat jullie bindt. We hebben dat klimaatmanifest in een avond opgesteld.’
Is het klimaatprobleem op te lossen?
‘Dat is volstrekt oplosbaar! Is het een technologisch probleem? Nee. Alleen al de zon geeft ons een onvoorstelbare overvloed aan energie. Moeten we opeens korter gaan douchen? Onzin. Nou ja, de komende jaren misschien nog, zolang we onze energie niet volledig duurzaam produceren. We hebben zóveel energie om ons heen, we pakken het alleen niet. De mens kan steeds meer, we gaan nu al naar Mars. Dan is het winnen en bruikbaar maken van zonne-energie een peulenschil. Is het dan een economisch probleem? Nauwelijks. Punt is natuurlijk wel dat de kost voor de baat uit gaat. Bedrijven hebben al investeringen gedaan en je kunt die bedrijven niet zomaar failliet laten gaan omdat je plotsklaps centrales sluit. Maar iedere kosten-batenanalyse laat zien dat het klimaatprobleem vanuit economisch oogpunt oplosbaar is. Het kost je op de korte termijn wellicht een procentje groei, maar we worden er echt niet arm van. Nee, het probleem zit ’m aan de politiek-maatschappelijke kant. In ons soort democratie staan politiek en bevolking heel dicht bij elkaar, heb ik ervaren. De politiek kan een half pasje voor de bevolking uitlopen, maar meer niet. Je moet dicht bij de mensen blijven.’
En die mensen, die willen niet?
‘Ze wéten het niet! Althans, het gros. De klimaatverandering is veel ernstiger dan de meeste mensen weten. Het is écht heel ernstig. In miljoenen jaren is de CO2-concentratie nog nooit zo hoog geweest als nu. Het klimaat is voor de meeste mensen een langetermijnprobleem. Je moet dus zowel de politiek als de mensen overtuigen van de omvang en de urgentie van het klimaatprobleem. Als ik dat op mezelf betrek: mijn politieke invloed is heel klein geworden. Maar als schrijver kan ik de mensen nog wel bereiken; daarom schreef ik vorig jaar die twee boeken over het klimaat.’
Waar of bij wie moet een juiste aanpak van het klimaatprobleem dan beginnen?
‘De politiek moet hierin de leiding nemen. Laat het niet aan de macht van het kapitaal over, onder het mom van de zegeningen van de vrije markt. In de jaren negentig, na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en bij ons bij de start van Paars 1 in 1994, hebben politici overal ter wereld hun verantwoordelijkheid weggeschoven naar de vrije markt. Ideologische veren werden afgeschud, privatiseren was het parool. Op zich geloof ik overigens zeer in de goede werking van markten en het innovatievermogen van bedrijven. En zeker in Nederland staan steeds meer bedrijven op die de verduurzaming oprecht willen versnellen; denk bijvoorbeeld aan de lancering van de Transitiecoalitie begin dit jaar. Bedrijven willen inmiddels echt wel meewerken aan de energietransitie, en ze roepen de overheid op om hierin te sturen. Ik debatteerde laatst met een topman van DSM. Ik vroeg hem waarom DSM niet-gebruikte medicijnen niet terugneemt, zodat die stoffen niet in het milieu terechtkomen. Hij zei dat hij juist wilde dat de overheid DSM, en daarmee ook alle concurrenten, zou verplichten dit te doen. Als DSM als enige uit zichzelf die stap zou zetten, zou dat te duur zijn; zouden echter alle aanbieders dit doen, dan wordt dat in de prijs verdisconteerd en krijg je eerlijke marktwerking.
We moeten af van de slogan ‘de vervuiler betaalt’; veel te negatief. Het moet zijn: ‘de gebruiker betaalt’. Als de producent door duidelijke overheidsregels verplicht wordt maatregelen te nemen waarbij de echte vervuilingskosten in de prijs worden doorberekend, creëren we een level playing field waardoor keuzes snel zullen veranderen. Steeds meer bedrijven maken er serieus werk van om de klimaatdoelen van Parijs te halen, maar ze willen dat de overheid haar verantwoordelijkheid neemt.’
Hoe zou de politiek dat moeten doen?
‘Ik adviseer de huidige generatie politici twee dingen. Investeer ten eerste enorm in onafhankelijk, wetenschappelijk onderzoek, naar bijvoorbeeld innovatieve winnings- en opslagmethoden voor duurzame energie. Veel bedrijven onderzoeken dat nu zelf, op eigen houtje. Maar in de eerste stadia vind ik dit een overheidstaak; komen er uit dat onafhankelijke onderzoek vervolgens innovaties voort, dan kunnen bedrijven die overnemen en vermarkten. Het tweede dat ik de politiek zou adviseren: zorg voor een eerlijke markt, waarin gebruikers van fossiele energie de échte prijs van die energie betalen. Leg bedrijven die CO2 uitstoten een heffing op van pakweg veertig euro per ton; dan zul je zien dat het snel goed komt.’
De Sustainable Development Goals zijn door de Verenigde Naties opgesteld om een menswaardig bestaan en een gezonde planeet te realiseren. Veel grote bedrijven rapporteren inmiddels conform deze SDG’s; biedt dat hoop?
‘Ik denk dat dit zeker goed is en de energietransitie zal helpen. De Club van Rome waarschuwde in 1972 al dat de energievoorraden eindig zijn; dat besef is nog steeds niet helemaal tot iedereen doorgedrongen. De VN rapporteerde vier jaar geleden dat een kwart van de wereldbevolking binnen afzienbare tijd niet meer kan beschikken over schoon drinkwater. Dat is zeer zorgelijk, maar dat rapport kreeg vrijwel geen aandacht. Het klinkt heel cru, maar om het klimaatbewustzijn te vergroten, hebben we eigenlijk een paar flinke milieurampen nodig waarbij blanke, rijke mensen omkomen...’
U benadrukt vooral het enorme potentieel van zonne-energie. En windenergie dan?
‘We bouwen nu massaal windmolenparken in zee. Op zich mooi, zou je zeggen. Maar diep in mijn hart vind ik het onzin. Het is namelijk een zeer ingewikkelde manier om elektriciteit te winnen: de zon moet de lucht in beweging zetten, die bewegende lucht moet vervolgens wieken van windmolens laten draaien, dan komen er magneetvelden aan te pas om elektriciteit op te wekken. En dan sla ik nog heel wat stappen over. Terwijl je elektriciteit ook rechtstreeks van de zon kunt betrekken. We kunnen veel leren van een land als India, waar zonne-energie inmiddels op grote schaal wordt ingezet, tegen zeer concurrerende prijzen.’
De meeste mensen zullen zich afvragen of de zon wel voldoende energie oplevert om aan de groeiende vraag naar energie te kunnen voldoen.
‘Dat is een grote misvatting. Van de zonne- energie die wij op aarde ontvangen, gaat 98 procent zo weer terug het heelal in. Als we daar nou eens een procentje van zouden pakken?’
Maar ondertussen daalt de kostprijs van wind op zee zeer snel.
‘Ja. Nou, als tussenstap moeten we dat dan maar doen. Maar ik blijf het wonderbaarlijk vinden dat we dit zo ingewikkeld doen. Met een technologie als concentrated solar power werk je met zonthermische krachtcentrales, waarbij je de opgewekte energie voor een deel voor nachtelijk gebruik opslaat in vloeibaar zout. Heel geschikt in woestijnen. Als we de Sahara voor een derde volbouwen met draaiende zonnespiegels en deze technologie inzetten, kunnen we de hele wereld voorzien van energie.’
Maar dan moet je die energie vervolgens nog wel over de hele wereld transporteren...
‘Ja. Dat doe je het best via gelijkstroom, dat geeft minder energieverliezen dan wisselstroom. En ja, dan moeten landen de handen ineenslaan en samen een gelijkstroomnet bouwen. Natuurlijk kost dat veel geld, maar daarna heb je energie in overvloed. Waarom gebeurt dat niet? Ik begrijp daar niets van.’
Kan kernenergie in uw ogen nog een belangrijke rol spelen, als we afscheid nemen van fossiele brandstoffen?
‘Mijn partij is altijd tegen kernenergie geweest, maar ik niet. Voor mij had de kerncentrale in Dodewaard niet dicht gehoeven. Er komen veel meer mensen om in kolencentrales en mijnen dan door het winnen van kernenergie. Het enige nadeel van kernenergie is uiteraard het ingewikkelde vraagstuk van het kernafval. Maar vergeleken met het benutten van zonne-energie vind ik kernenergie ook nog een veel te ingewikkeld proces.’
Bent u, wat betreft de energietransitie, optimistisch?
‘Mmm, niet echt. Kijk, technologisch kunnen we steeds meer. Maar emotioneel zijn we nog dezelfde mensen als die van tweeduizend jaar geleden. Mensen die voor een deel worden gedreven door hebzucht, behoudzucht en wraakzucht. De kloof tussen technologie en onze emoties wordt steeds groter. Ik weet echt niet waar de spanning die hier onmiskenbaar uit voort zal komen, toe zal leiden. De verkiezing van Donald Trump, die zelf zeker weet dat hij ronduit liegt met zijn ontkenningen van het klimaatprobleem, draagt daar bepaald niet aan bij. Laten we hopen dat de politiek wereldwijd bijtijds bij zinnen komt en met verstandig beleid komt.’
> Lees meer over de duurzaamheidsinvesteringen van Nuon
Jan Haars is commissaris bij Nuon. Dit interview is gepubliceerd in de special 'Energietransitie', gepubliceerd bij Management Scope 05 2017.