Europese leiderschapsmodellen op een rij
De kans is aanzienlijk dat u een Go-getter bent. Nooit van gehoord? Leidinggevende mannen die graag macht uitoefenen en doelgerichte mensen behoren tot deze groep. IJzervreters die de strijd aangaan, die alles doen voor het resultaat en veel voor elkaar krijgen. Bent u inderdaad een Go-getter - te vertalen als doorzetter - dan is de kans groot dat u behalve individualist ook tamelijk materialistisch bent, pragmatisch in het leven staat, het adagium ‘geen woorden maar daden' tot levenskunst hebt verheven en rotsvast overtuigd bent van het heil van concurrentie. En moet u zich een beetje zorgen gaan maken. Want het is maar de vraag of uw leiderschapsstijl in de toekomst effectief blijft.
De Go-getter is een archetype, omschreven door Joop de Vries. Hij was bij Shell onder meer Hoofd scenario's, is nu als consultant verbonden aan het Duitse onderzoeksbureau Sinus Sociovision en schreef het boek Wiens Europa wint? Drie scenario's van de Europese samenleving. Hij stelt dat de 21e eeuw meer dan ooit het tijdperk van het volk is. Dat krijgt het in democratische landen steeds meer voor het zeggen en bepaalt op de lange termijn dus welke richting het zal opgaan in Europa. Toekomstscenario's kunnen zich niet meer beperken tot economische en staatkundige ontwikkelingen, maar moeten expliciet rekening houden met menselijke verhoudingen.
Europese archetypen
De Vries onderscheidt Europeanen nu eens niet op grond van nationaliteit, maar van gemeenschappelijke waarden en normen. Op basis van empirisch onderzoek komt hij tot drie elkaar beconcurrerende sociale culturen. Naast Go-getters onderscheidt hij Belongers (lotgenoten) en Navigators (voortrekkers). Belongers zijn mensen die zich niet zozeer laten intimideren door geld, maar veeleer ‘geven en nemen' als lijfspreuk hebben. Zij realiseren zich dat economisch succes zijn schaduwkanten heeft en winnaars verliezers creëren.
Op Navigators zijn de woorden verandering en creativiteit van toepassing. Individualisten zijn het, met een zweem van opportunisme. Navigators zijn speels, nieuwsgierig en beschouwen de aardbol als één grote global village. En zo zet De Vries de culturen scherp en karikaturaal tegen elkaar af - geen mens, benadrukt hij dan ook, behoort voor de volle honderd procent tot een van de drie sociale culturen.
"De segmentering maakt duidelijk dat er binnen elke samenleving diepgaande verschillen zijn in individuele waarden en verwachtingen", vertelt De Vries. "Deze sociaal-culturele demarcatielijnen zijn vaak belangrijker dan de nationale grenzen. Ook voor leiderschap. Wat wordt verstaan onder goed leiderschap verschilt per sociale cultuur. En in elk Europees land komen alle drie de sociale culturen voor."
In managementposities hebben Go-getters in alle Europese landen de overhand. Gekeken naar de gehele bevolking verschilt het relatieve belang van de sociale culturen per land. Zo heeft Duitsland een grotere groep Belongers dan Engeland. "Sinds Thatcher aan de macht kwam, vormen Go-getters daar de dominante groep. Natuurlijk zijn er mensen die tegen zo'n cultuur in opstand komen, maar die slagen er niet in ontwikkelingen naar hun hand te zetten. Welke groep de toon zet, kun je zien aan de leider en nieuwe wetgeving."
Toekomstscenario's
Aan welk type leiderschap behoefte is en hoe het Europa van de toekomst eruitziet, hangt af van de dominante cultuur. Gaan de normen van de Go-getters de boventoon voeren, dan leidt dat tot een toekomstscenario waarin voor geld alles te koop is en materialisme onverminderd hoogtij viert. Alles draait om het winnen van de strijd, het frontaal aanpakken van crises. Zo'n omgeving verwacht het meest van doelgeoriënteerd, top-down leiderschap.
Als de Belongers hun normen aan de samenleving kunnen opleggen, leidt dit tot een toekomstscenario waarin veel aandacht is voor de directe omgeving. Solidariteit en sociale cohesie staan hoog in het vaandel. Hierbij past een empathische leiderschapsstijl waarbij het niet draait om macht, maar om overtuigen en werken met anderen.
Navigators, ten slotte, zien een wereld waar de spelregels veranderen en geheel nieuwe perspectieven opdoemen. Krijgt deze cultuur de overhand, dan zal Europa een metamorfose ondergaan. Het is een scenario dat schreeuwt om visionair leiderschap, met leiders die scherper en eerder dan anderen zien wat de nieuwe spelregels zijn. In plaats van aan de teugels te trekken, creëert de leider in dat geval condities om anderen initiatieven te laten ontplooien. Sleutelbegrippen zijn lateraal denken, openheid en eigen initiatief van medewerkers stimuleren, en verder kijken dan de horizon.
Wat hebben managers in hun dagelijkse praktijk aan dit verhaal? "De regels van het zakenleven zijn steeds meer afgeleid van ontwikkelingen in de buitenwereld. En dus wordt de vraag belangrijker welke koers de internationale samenleving zal volgen," zegt De Vries. "Denken in toekomstscenario's biedt de mogelijkheid verschijnselen die op het oog van elkaar losstaan, in samenhang te zien. Wie beseft dat er meerdere toekomstscenario's zijn, met alle gevolgen van dien, vindt gemoedsrust. Je schrikt minder, bent meer voorbereid en ziet een verband met hoe je zelf handelt." Bovendien biedt het scenariomodel een gemeenschappelijke taal voor overleg in teamverband. Het is belangrijk te weten met welke scenario's teamleden de grootste affiniteit hebben."
Visionair leiderschap gezocht
Welk scenario heeft de toekomst? "Gevraagd naar mijn persoonlijke inschatting is het antwoord: op den duur het metamorfosescenario," zegt De Vries. Managers die neigen naar de metamorfosestijl hebben volgens hem al gemerkt dat de ‘oude' filosofie van de Go-getter niet meer werkt. "Vaker dan voorheen worden de juiste vragen gesteld en conclusies getrokken. Als een oorlog niet gewonnen kan worden met bommenwerpers die miljarden kosten, hebben we andere modellen nodig. Het grenzeloos optimaliseren van winst blijkt steeds vaker contraproductief. Energieleveranciers die beloond worden naarmate ze meer energie verkopen; dat is geen bijdrage tot een verstandig energieverbruik."
Mocht hij gelijk krijgen, dan moet het gros van de huidige managers in bedrijven flink aan de bak, anders tellen ze straks niet meer mee. Met het inwerking treden van het metamorfosescenario zal een aflossing van de wacht moeten plaatsvinden. Dat is echter niet het enige probleem; er lopen nog niet veel Navigators rond in de top van het bedrijfsleven. Twan van de Kerkhof, oprichter/directeur van de Foundation for European Leadership (FEL), kan maar één naam noemen van een pur sang Navigator: de Braziliaanse ondernemer en bestsellerauteur Ricardo Semler van Semco. Hooguit twintig topmanagers tonen volgens hem ‘enkele kenmerken' van visionair leiderschap. De Vries is iets optimistischer. "Navigators zijn wel te vinden onder jonge managers. En onder oudere managers die tot de conclusie zijn gekomen dat oude modellen hun limieten bereikt hebben en tekortschieten in de huidige wereld." Toch hebben Go-getters het volgens Van de Kerkhof nu nog absoluut voor het zeggen in de top van het bedrijfsleven - en in de lagere echelons de Belongers, is zijn inschatting.
De ijzervreter hoeft dus niet direct te vrezen voor zijn managementfunctie? De FEL-directeur beaamt dat. "In elk geval niet op korte termijn, want er is geen sprake van een mismatch tussen de heersende sociale cultuur en leiderschapsstijl." Mocht op langere termijn het metamorfosescenario in werking treden, dan voorziet hij wel spannende tijden. "Hoe zal de overgang verlopen? Geleidelijk of met een clash?" Hij geeft zelf het antwoord. "Op individueel niveau ontstaan zeker botsingen. Van managers die zelf vinden dat het er de tijd nog niet rijp voor is maar er toch uit gewerkt worden, omdat ze met de wereld van dit scenario te weinig affiniteit hebben. Maar nieuwe, jonge mensen die geheel anders tegen leiderschap aankijken, krijgen zo een kans."