Geld of geluk?

VERHOUDING
Geld is de brandstof van ons economische systeem. Iedereen heeft geld nodig om te kunnen leven, bijna iedereen wil meer geld hebben. Geld maakt dat we werken en ons best doen om carrière te maken. De drang om meer te verdienen maakt dat instellingen en mensen met geld het willen investeren en zo bedrijven starten en uitbouwen. Consumenten willen geld besparen, zoeken naar de beste prijs-prestatieverhouding en stimuleren zo concurrentie en innovatie. Het systeem werkt en is oerstevig.
Maar het systeem kent ook nadelen. De tweedeling wordt steeds schrijnender, een procent van de wereldbevolking bezit inmiddels meer dan de overige 99 procent. Twintig jaar gelden was de verhouding 10-90, veertig jaar geleden was het 20-80. Het aantal armen neemt toe en enkele rijken worden steeds rijker. Het is een tikkende tijdbom.

MERKWAARDIG
Mensen stoppen niet met werken of investeren als ze genoeg hebben om comfortabel te kunnen leven. Een Nederlands onderzoek liet zien dat geluk toeneemt tot een inkomen van € 70.000 per jaar en dat bedragen daarboven niets meer toevoegen.
Toch leidt dit inzicht maar zelden tot een andere invulling van het werkende leven. Iets dergelijks geldt ook voor bestuurders van bedrijven. Zij zetten hun leveranciers en medewerkers onder druk, creëren soms spanning en ongeluk, om rendementen te realiseren voor aandeelhouders die daar niet gelukkiger van worden. Geld lijkt het einddoel te zijn geworden, de ultieme drijfveer. Dat is merkwaardig. Geld is een middel dat het mogelijk maakt noodzakelijke en plezierige dingen te doen. Zoals een leuk huis kopen, gezellige etentjes te hebben met vrienden of een weekendje weg te gaan. Dingen waar je gelukkig van wordt. Maar in veel gevallen vraagt geld verdienen zoveel aandacht en tijd, dat het er niet meer van komt om te genieten van dat fijne huis, of tijd vrij te maken voor etentjes en gezellige weekenden. Soms lijkt het middel het doel te zijn geworden en raakt het échte doel uit beeld. En zien we ons geconfronteerd met grote negatieve effecten, zowel persoonlijk als maatschappelijk.

DE DYNAMIEK VAN GELUK
Hoe word je gelukkig? De laatste jaren is er veel onderzoek gedaan naar geluk en we beginnen er langzamerhand steeds meer van te begrijpen. Het World Happiness Report is een jaarlijks verschijnende uitgave, gebaseerd op onderzoek naar gelukbeleving in 158 landen. Nederland behoort met een zevende plaats tot de meest gelukkige landen van de wereld. In ons land waarderen mensen de kwaliteit van hun leven (als maat voor geluk) met een 7,4 op een 10 puntsschaal. De uitkomsten lopen uiteen van 7,6 voor het meest gelukkige land (Zwitserland) tot een schrikbarende 2,8 voor Togo. Het onderzoek laat ook zien welke factoren mensen gelukkig maken. Duidelijk is dat er een krachtige maar indirecte relatie bestaat tussen de rijkdom van landen en de mate waarin bewoners gelukkig zijn. Goede gezondheidszorg, onderwijs, veiligheid en de mogelijkheid een zelfstandig bestaan op te bouwen zijn doorslaggevende factoren. Ook vrijheid en rechtvaardigheid zijn cruciaal, in dictaturen en in landen met veel corruptie zijn mensen veel ongelukkiger dan in democratieën en landen met een sterke rechtstaat. Een sterke verzorgingsstaat of een systeem van nivelleren, waardoor er nog maar weinig inkomensverschillen bestaan, leidt niet tot toename van geluk.
Als we verder inzoomen op de individuele verschillen tussen mensen, blijkt geluksbeleving voor een stukje genetisch bepaald te zijn. Sommige mensen zijn van nature optimistischer en vrolijker dan anderen. Ook gezondheid en sociale contacten hebben veel invloed. Zieke of gehandicapte mensen zijn aanmerkelijk minder gelukkig dan gezonde mensen, eenzame mensen zijn ongelukkiger dan mensen met veel vrienden en familie.
Bezit van goederen leidt nauwelijks tot een gevoel van geluk, terwijl we het verliezen ervan ervaren als groot ongeluk. Het hebben van veel spullen betekent dat ze kapot kunnen gaan of gestolen kunnen worden. De zorg weegt vaak zwaarder dan het plezier.
Enkele andere onderzoeksresultaten: mensen met veel autonomie in hun werk zijn gelukkiger dan mensen in een strak gereguleerde werkomgeving. Mensen die nieuwe vaardigheden leren zijn gelukkiger dan mensen die zich niet ontwikkelen. Afwisseling is daarbij niet de bepalende factor, er zijn juist veel mensen die gelukkig worden van stabiliteit en weten waar ze aan toe zijn. En verder blijken mensen veel voldoening en geluk te kunnen ontlenen aan het van waarde zijn voor anderen, het kunnen helpen in tijden van nood.
De diverse onderzoeken laten zien dat sommige geluksfactoren universeel zijn, zoals vrijheid, vriendschap en gezondheid. Andere factoren zijn individueel verschillend. Dat betekent dat de zoektocht naar geluk geen eenduidige route is. Je eigen drijfveren en waarden bepalen waar je gelukkig van wordt. De één zoekt zekerheid en houvast, de ander wil uitdaging en zich ontwikkelen. De één zoekt vooral contact met anderen, de ander autonomie en onafhankelijkheid. De één stelt zich ten dienste van anderen, de ander wil succes en zoekt aanzien en bewondering.

TREDMOLEN
Voor veel mensen op invloedrijke posities in het bedrijfsleven is de laatstgenoemde drijfveer – bewondering – heel belangrijk. Zij zijn ambitieus en hebben carrière gemaakt door hard te werken en veel verantwoordelijkheden op zich te nemen. De onderliggende drijfveer daarbij is de behoefte aan erkenning, bewondering en aanzien. De mensen op sleutelposities bereikten de top door hun sterk ontwikkelde competenties, maar vooral door zich honderd procent in te zetten. Ze zijn zeer sterk gericht op het behalen van succes, voor zichzelf en voor hun organisatie (die onder hun leiding dat succes behaalt). Erkenning en prestige is hun deel. Het streelt de ijdelheid die zo kenmerkend is aan leiders.
Voor mensen bij wie de behoefte aan aanzien alle andere drijfveren domineert, is geld een uitgelezen middel om bevrediging te vinden. Geld is immers een zichtbaar bewijs van succes. Geld dat het bedrijf verdient, maar ook het salaris dat de betreffende bestuurder zelf ontvangt. Het compenseert alle nadelen. Het is echter ook een race die nooit stopt. Er zijn immers altijd weer mensen die nog meer geld verdienen, nog succesvoller zijn, nog meer aanzien genieten. De menselijke behoefte om jezelf met anderen te meten, gaat je dan parten spelen. De ambitie ebt niet weg en de tredmolen stopt niet. Uiteindelijk wordt het echte geluk nooit bereikt.
Veel bestuurders in grote organisaties werken hard en putten zichzelf uit. Ze plegen niet zelden roofbouw op hun gezondheid, hun gezin en hun sociale contacten. Ze komen niet toe aan zelfreflectie en heroverweging.
De Australische verpleegkundige Bronnie Ware verpleegde jarenlang mensen tijdens de laatste weken van hun leven en sprak met hen tijdens het stervensproces. Ze schreef er een boek over: The Top Five Regrets of the Dying. Het belangrijkste punt van spijt: ‘Ik wilde dat ik een leven had geleid dat echt bij me paste, niet wat anderen van mij verwachtten.’ En vervolgens: ‘Ik wilde dat ik niet zo hard had gewerkt’ en ‘Ik zou willen dat ik het contact met mijn vrienden beter had onderhouden.’ Ook Sam Walton, de legendarische oprichter van Walmart en multimiljardair, kwam laat tot inzicht. Zijn laatste woorden op zijn sterfbed: ‘I blew it.’
De kunst is veel eerder dan op je sterfbed jezelf de vraag te stellen waarom aanzien en erkenning zo belangrijk zijn. Jezelf de ruimte te gunnen om te ontdekken welke andere drijfveren er nog meer zijn, drijfveren die misschien te lang te weinig aandacht hebben gehad. Drijfveren die, wanneer ze bevredigd worden, je veel geluk kunnen brengen. Drijfveren die te maken hebben met het contact met andere mensen, met rust en onafhankelijkheid, met het vervullen van een sociale of maatschappelijke rol. Het is een zoektocht naar zingeving.
Binnen organisaties is het effectief die zoektocht met het gehele topteam te ondernemen. Door de interactie ontstaat de verdieping die nodig is. Wanneer de teamleden ontdekken dat hun persoonlijke drijfveren in lijn gebracht kunnen worden met het diepere doel van de organisatie, verandert de gehele dynamiek. De nieuw gevonden gezamenlijkheid, de doelgerichtheid en zinvolheid kunnen de samenwerking zowel effectiever als plezieriger maken. Daar vaart de gehele organisatie wel bij. En dat leidt tot een groter geluksgevoel.

Arjan Eleveld is managing partner van Jonathan Warner.

Deze analyse is gepubliceerd in Management Scope 04 2016.