Verantwoord leiderschap vergt betekenisvolle verhalen
Klimaatverandering, energietransitie, vergrijzing en gebrek aan arbeidskrachten, druk op de zorg, ongelijkheid, de huizenmarkt, het milieu; de urgente problemen van nu spatten van scherm en papier en zijn daarmee niet meer te negeren. De samenleving dient een antwoord te vinden en daar is iedereen voor nodig. De druk neemt snel toe. Het is evident dat het altijd gaat over trilemma’s; we zullen dus afwegingen moeten maken die heel ingewikkeld zijn. Een verzwarende factor is dat elke keuze langetermijneffecten heeft en dat de gevolgen niet goed te voorspellen zijn. Bij het zoeken naar oplossingen zullen niet alle belangen in gelijke mate gediend kunnen worden. Compromissen sluiten is dan noodzakelijk en daarmee is het belangrijk dat we als samenleving die belangen over en weer duidelijk maken, zodat we op zoek kunnen naar die compromissen.
Voor velen van ons betekent dat niet alleen over de eigen schaduw heen stappen, maar vooral ook over de grens kijken van de eigen generatie. Het gaat – persoonlijk gesproken – niet meer om mij maar om mijn kinderen en kleinkinderen. Zij zijn de toekomst en het gaat om hun leefwereld. Hoe ziet die wereld eruit en wat is het leitmotiv voor de inrichting daarvan – die gewetensvragen helpen bij het maken van die lastige keuzes nu. Daartoe hebben we dan ‘verantwoord leiderschap’ nodig. Mensen die op vooraanstaande posities zitten en ons willen helpen de weg te wijzen, en ons vooral ook de hoop bieden dat we hier samen uit kunnen komen. Die verantwoorde leiders zullen ook in staat moeten zijn volgers te krijgen en dat betekent dat ze een betekenisvol verhaal zouden moeten vertellen, waarin het zicht op die heldere toekomst als vanzelf tot navolging leidt.
Een beetje krediet voor de voorlopers
Ik had dan ook het voorrecht drie van die vooraanstaande – vrouwelijke, maar dat was niet de reden waarom we ze spraken – leiders te interviewen over verantwoord leiderschap, wat dat voor hen betekent en hoe zij kijken naar de toekomst. Hun boodschap is helder: er verandert echt wat onder druk van de maatschappelijke ontwikkelingen in de samenleving. Ze zijn zich daar zeer van bewust en roeren dus de trom, ieder vanuit haar eigen positie.
Er waait letterlijk een andere wind bij VNO-NCW. Bij monde van voorzitter Ingrid Thijssen heeft de werkgeversorganisatie een ambitieus plan voor 2030 het licht laten zien. Uit dat plan moeten natuurlijk nog daden voortspruiten, maar er zijn veel bedrijven die nu al het goede voorbeeld geven, al wordt dat nog niet genoeg opgepikt en gewaardeerd. ‘Ik wil bedrijven meenemen in wat er van ze wordt verwacht en welke kant het uit moet, maar ze tegelijk verdedigen. Ze doen vaak al prachtige dingen rondom maatschappelijk verantwoord ondernemen. Dat wordt onvoldoende gezien.’ Dat deze grote werkgeversorganisatie zich duidelijk uitspreekt over het belang van een klimaatneutrale, circulaire én inclusieve samenleving en daarin haar achterban meeneemt, is opvallend en wat mij betreft verheugend.
Ingrid Thijssen pleit ook voor de echte dialoog met elkaar en is wars van het al te snel ventileren van een mening via sociale media. Het hogere doel heeft zij helder voor ogen en wat mij betreft heeft zij het hart op de juiste plaats.
> Lees hier: Ingrid Thijssen (VNO-NCW): ‘Ik wil bedrijven ook verdedigen’
Aan angsthazen hebben we niets
Corien Wortmann-Kool zit op de grootste pot met geld die we in Nederland kennen, die van de overheid uitgezonderd. Institutionele beleggers als ABP kunnen daarmee een flinke versnelling aanbrengen in de transities die nodig zijn. Ook dat betekent de dialoog aangaan met bedrijven en daarmee is afscheid nemen van fossiele en andere milieuvervuilende beleggingen niet altijd de voor de hand liggende keuze. Makkelijk wellicht, maar ik zei al, makkelijke keuzes bestaan in dit opzicht niet. Wel is het zaak dat de lat omhoog moet en bedrijven ook meer dienen te worden afgerekend. Zij constateert ook dat de mogelijkheden om publieke middelen en privaat kapitaal bij elkaar te leggen worden onderbenut. Daarmee komen investeringen in de eerdergenoemde transities niet snel genoeg van de grond. Dat moet beter.
> Lees ook: Corien Wortmann-Kool (ABP): ‘Wat gisteren ambitieus was, is het morgen niet meer’
Kitty Koelemeijer, hoogleraar marketing aan Nyenrode Business Universiteit en directeur van het Center for Marketing & Supply Chain Management, constateert dat er veel angst leeft bij bedrijven om flinke stappen te zetten. Het speelveld is niet gelijk, dat is een gegeven, maar dat laat onverlet dat die angst vaak onnodig is, er mag best meer lef worden getoond. Ook dat is verantwoord leiderschap, aan angsthazen hebben we niets. Angst remt het noodzakelijke innovatieve vermogen én het vermogen om je voor te stellen dat een ander businessmodel ook wel eens een win-win kan opleveren, zowel voor het bedrijf als de samenleving. Daarmee ziet ook Koelemeijer het belang van een voortrekkersrol voor ceo’s en hun bedrijven omdat consumenten – ze weet heel veel van hun gedrag – zich niet altijd laten leiden in hun koopgedrag door het nemen van maatschappelijke verantwoordelijkheid.
> Lees ook: Kitty Koelemeijer: ‘Angst zorgt voor een rem op gewenst gedrag’
Transparantie is een toverwoord
Thijssen, Wortmann-Kool en Koelemeijer zijn het erover eens dat het afdwingen via wetgeving van deze ontwikkelingen niet de beste weg is. De dialoog (samen met alle relevante stakeholders) en de te maken keuzes inzake heldere doelen, laten zich lastig in wetgeving verankeren. Wat nodig, wenselijk en haalbaar is, is contextafhankelijk en zal waarschijnlijk bij voortduring aan verandering onderhevig zijn. Wetgeving ijlt altijd na. Wel belangrijk is het om afspraken met elkaar te maken en elkaar daarop aan te spreken. Dat moet en kan beter, transparantie en verantwoording afleggen zijn dan de toverwoorden. Daarmee zeg ik niets nieuws, maar de maatschappij heeft – in mijn ogen terecht – nog te veel het gevoel dat er te weinig eerlijkheid is en te veel greenwashing. Het ontbreekt niet aan mooie woorden maar wel aan concrete daden. Dus als ik aan het eind van dit essay nog een persoonlijke oproep mag doen aan eenieder, dan is dat het volgende: hou op met vage woorden en beloftes, leg de trilemma’s beter uit, ga de dialoog aan, verstop u niet achter wetgeving, de politiek, de onmogelijkheden, het gebrek aan een level playing field. Toon lef, wees eerlijk en als u dan toch al een mooi geïntegreerd jaarverslag opmaakt, laat dat dan voorzien van een positieve accountantsverklaring en niet zo’n laffe negatieve. Wortmann-Kool pleit er ook voor en ik geef haar groot gelijk. Het komt toch op u af via de nieuwste EU Directive die daartoe oproept, en wel met ingang van boekjaar 2023.
Verantwoordelijkheid
Ik ben ervan overtuigd dat daarmee de polarisatie in de samenleving die Thijssen terecht constateert ook minder kan worden. Die polarisatie komt doordat we te veel ons eigen belang voor ogen hebben en te weinig het belang van onze kinderen en kleinkinderen. Als we het gesprek aangaan – en ik doe dat vaak op sociale media – blijken de verschillen veelal kleiner te zijn dan we vooraf denken. Onlangs was ik bij de opening van het schooljaar van de Stichting BOOR, voor openbaar (speciaal) basisonderwijs, voortgezet onderwijs en (voortgezet) speciaal onderwijs in Rotterdam, waar ik lid van het algemeen bestuur ben. De keynote speaker sprak daar over de dialoog en gaf aan dat in het verschil juist de kracht zit van de dialoog, en dat het waarderen van dat verschil nodig is om oog te hebben voor de ander. Als we dan verantwoordelijkheid nemen voor die ander, dat wil zeggen dat je je probeert te verplaatsen in de ander en zijn of haar perspectief probeert te zien om te begrijpen wat de ander beweegt, dan helpt dat enorm. Het is mij uit het hart gegrepen en wat mij betreft de kern van verantwoord leiderschap: verantwoordelijkheid nemen voor de ander en elkaar. Beter kan ik het niet zeggen.
Dit essay is gepubliceerd in Management Scope 08 2021.